Сёння беларускія каталікі адзначаюць восеньскія Дзяды — дзень памяці памерлых продкаў. Этнограф Ларыса Мятлеўская распавядае пра карані свята і вучыць гатаваць адмысловыя стравы да святочнага стала.
Кажуць, што душы памерлых падымаюцца на неба па «гусінай дарозе». Гусі адлятаюць у цеплыя краіны восенню, і на гэтыя ж дні прыходзяцца Дзяды — старадаўняе беларускае свята.
Дзяды — свята беларускага народнага календара, звязанае з ушанаваннем продкаў («дзядоў») — не толькі памерлых бацькоў, але і ўсіх родзічаў.
Нашы продкі верылі, што памерлы ператвараецца ў духа-продка, якога блізкія яму людзі імкнуліся задобрыць, таму што лічылі яго магутным, здольным уплываць на жывых. Адсюль такое трапяткое стаўленне да памінальных дзён. Дарэчы, у славянскай міфалогіі дзядамі называюць не толькі продкаў, але і іх душы.
На працягу года свята Дзяды адзначаюць некалькі разоў на год: перад масленічным тыднем, на Радаўніцу, перад Троіцай, перад святам Пятра і на восеньскія Дзяды. Апошнія (Змітраўскія, Вялікія, Асяніны, Тоўстая вячэра, Хаўтуры) — самыя галоўныя. Яны адзначаюцца ў лістападзе, але ў розных рэгіёнах у розныя дні. Звычайна ў народзе казалі не «адзначыць» або «святкаваць Дзяды», а «Дзяды дзедаваць».
Беларускі архіолаг Людзміла Дучыц лічыць, што рытуал Дзяды ў найбольш архаічнай форме захаваўся толькі ў беларусаў.
На «Дзяды» ў цэнтры абраду — вячэра ў памяць памерлых сваякоў.
Тоўстая вячэра
Напярэдадні свята гаспадыні звычайна прыбіралі хату і гаспадарчыя пабудовы. Затым, непасрэдна ў святочны дзень, хатнія мыліся ў лазні, пакідаючы крыху вады і венік для «дзядоў». Не шкадуючы прыпасаў, гатавлі смачныя стравы і пітво для ўрачыстай вячэры. Менавіта таму пра багаты, шчодры стол, застаўлены стравамі, заўсёды казалі: «яды, як на Дзяды», «на стале, як на Дзяды», «наесціся, як на Дзяды». Пачастункі рабілі для таго, каб задаволіць душы продкаў, якія нябачна бы прысутнічаюць на агульным застоллі.
За святочным сталом збіралася ўся сям»я
Вера ў тое, што продкі прыходзяць у госці да жывых, існуе па сёння. Існуе перакананне, што калі падчас вячэры са стала скідаецца які-небудзь прадмет, сталовыя прыборы і ежа, то іх не падымаюць да раніцы. Асаблівай прыкметай прысутнасці душаў продкаў лічыцца наяўнасць насякомых вакол стала: іх ні ў якім разе нельга зганяць з ежы — гэта дзяды вячэраюць.
Стол на Дзяды быў багаты на стравы і прысмакі
Вакол святочнага стала збіралася ўся сям’я. Гаспадар, які кіраваў абрадам, пасля малітвы паіменна звяртаўся да ўсіх памерлых продкаў, запрашаючы іх прыняць удзел у агульнай вячэры: «Святыя Дзяды, просім за пачэсны стол», або «Дзяды-радзіцелі, хадзіце да нас». Пры гэтым на кароткі час адчынялі дзверы і вокны, а ўюшку ў печы ўвогуле не зачынялі ўсю ноч, паколькі лічылася, што менавіта гэтым шляхам душы продкаў да раніцы пакінуць хату.
На стол ставілі так званую Дзедаўскую чарку і Дзедаўскую міску, куды кожны з прысутных адліваў напоі і адкладаў ежу.
У розных мясцінах на стол ставілі розную колькасць страў, дзе цотную, дзе няцотную (сем, адзінаццаць, дванаццаць). Але, нягледзячы на такую колькасць страў, у некаторых вёсках дазвалялася з’есці толькі тры стравы і выпіць тры чаркі. У ліку асноўных страў заўсёды былі бліны, клёцкі «з душамі», кісель, гарох з макавым малаком, крупнік з грыбамі або рыбай, верашчака з каўбасой і іншыя.
Каб дзяды жыццю спрыялі
У час урачыстай святочнай вячэры дазвалялася гаварыць толькі пра дзядоў — пра іх жыццё, асобныя жыццёвыя эпізоды і рысы характару, узгадваліся іх словы і настаўленні, мудрыя парады і добрыя ўчынкі.
На Дзяды дазвалялася спяваць і танчыць
Святочны вечар быў напоўнены добрым настроем і таямніцай. Дазвалялася спяваць, граць на музычных інструментах, скакаць, пераапранацца ў касцюмы з маскамі. Так паводзілі сябе таму, што продкаў трэба было не толькі добра пачаставаць, але і павесяліць. Лічылася, што тады яны будуць спрыяць у жыццёвых справах сям’і.
Пасля вячэры гаспадар казаў: «Святыя дзяды, вы сюды прыляцелі, пілі, елі, ляціце ж цяпер да сябе!»
У многіх мясцінах па Беларусі, на стале і зараз пакідаюць рэшткі страў, бо лічыцца, што душы продкаў будуць частавацца яшчэ да раніцы.
